Aslî Zilyet Kimdir? Hukukî Temelleri ve Güncel Tartışmalar Üzerine
Giriş: Hukukî Kavramlara Tarihî ve Akademik Bakış
Hukuk, toplumların düzenini belirleyen kurallar bütünü olduğu kadar, günlük yaşamda karşımıza çıkan gerçek durumları da anlamlandıran bir araçtır. Zaman zaman, “asli zilyet kimdir?”, “zilyetlik ne demektir?” gibi kavramlar, hukuki yazılarda yer alır — ancak bu kavramlar, akademik tartışmalardan günlük uygulamalara kadar geniş bir yelpazede farklı yorumlara açıktır. Bu yazıda, aslî zilyetlik kavramını tarihsel temeli ve günümüzdeki hukukî tartışmalar ışığında irdeleyerek, hem kavramın ne anlama geldiğini hem de pratikte karşılaşabileceğimiz sorunları ele alacağım.
Zilyetlik Nedir? Temel Kavram ve Tarihsel Arka Plan
Zilyetlik, bir eşya üzerinde fiilî hâkimiyeti elinde bulundurma durumudur. Bu hâkimiyet, mutlaka eşyanın mülkiyetine sahip olmayı gerektirmez. Yani bir kişi, bir aracı, evi veya başka bir eşyayı elinde tutuyor, kullanıyor ya da üzerinde tasarrufta bulunuyorsa; bu kişi “zilyet” sayılır. ([Vikipedi][1])
Hukuki literatürde zilyetlik; “corpus” (fiilî hâkimiyet) ve “animus” (zilyet olma iradesi) unsurlarına dayanır. ([Vikipedi][1]) Bu tanımın kökeni, eşya hukukunun klasik kuramlarına kadar uzanır; geçmişte de “elinde bulundurma + sahiplik iradesi” şeklinde algılanan bu hâkimiyet, çağdaş hukuk düzenlerinde zilyetlik kavramı içine dahil edilmiştir.
Ancak zilyetlik, yalnızca fiilî hâkimiyet değildir. Farklı türlerde zilyetlik yapılabilir ki bu da kavramı daha nüanslı hâle getirir.
Aslî Zilyetlik: Kavramın Özünü Tanımlamak
Aslî zilyetlik, söz konusu eşyanın malik sıfatıyla zilyeti olan kişi anlamına gelir. Yani eşyanın sahibi olan ve aynı zamanda fiilî hâkimiyet de elinde bulunduran kişi, aslî zilyettir. ([heybetdeger.av.tr][2])
Örneğin bir ev sahibi, evini kendisi işgal ediyor ya da kullanıyorsa; bu ev sahibi hem malik hem de aslî zilyettir. Diğer yandan, aynı ev sahibi evi kiraya verip teslim etmişse — kiracı evde oturuyorsa, malik (ev sahibi) aslî zilyet, kiracı ise fer’î zilyet olarak değerlendirilir. ([hukuklu.com][3])
Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta: her malik otomatik olarak aslî zilyet sayılmaz; aslî zilyetlik için fiilî hâkimiyet (ve irade) gereklidir. ([hukuklu.com][3])
Aslî Zilyetlik ile Diğer Zilyetlik Türleri Arasındaki Farklar
Zilyetlik çeşitleri birçok boyutta ayrılır:
– Aslî vs. Fer’î Zilyetlik: Aslî zilyet, malik sıfatıyla, eşya üzerinde asıl hâkimiyeti elinde bulundurandır. Fer’î zilyet ise bu hâkimiyeti malik sıfatlı kişiden devralan ya da sınırlı bir hak temelinde kullanan kişidir. ([heybetdeger.av.tr][2])
– Dolaysız (Doğrudan) vs. Dolaylı (Vasıtalı) Zilyetlik: Dolaysız zilyet, eşyanın fiilî olarak elinde bulundurarak kullanan kişidir; dolaylı zilyet ise hâkimiyetini bir başkasının aracılığıyla sürdüren kişidir. Örneğin malik — kiracı ilişkilerinde malik genellikle dolaylı, kiracı dolaysız zilyet olur. ([Açık Ders Malzemeleri][4])
– Hakka Dayanan vs. Hakka Dayanmayan Zilyetlik: Zilyetlik, bir hakkın tesisine dayanabileceği gibi (örneğin kira sözleşmesi), hakka dayanmadan da — örneğin gasp, el koyma gibi hukuka aykırı yollarla — oluşabilir. Hakka dayanmayan zilyetlik hukuken korunmaz. ([Av. Ahmet Ekin][5])
Aslî zilyetlik kavramı özellikle eşya hukuku alanında, mülkiyet iddia ve zilyetlik ilişkilerinde kritik bir rol oynar. Özellikle mülkiyet devri, kira‑rehin gibi işlemlerde, kimin aslî, kimin fer’î zilyet olduğu mahkeme kararlarında önem kazanır. ([Prof. Dr. İlhan Helvacı Dersleri][6])
Günümüzdeki Akademik ve Pratik Tartışmalar
Günümüzde hukukçular arasında haliyle, zilyetlik — özellikle aslî zilyetlik — konusu bazı tartışmalara yol açıyor. Bu tartışmalar genelde şu sorular etrafında dönüyor:
– Zilyetlik ile mülkiyet arasındaki sınır ne olmalıdır? Çünkü bir zilyetlik hakkı, mülkiyet hakkı kadar sağlam olmasa da birçok pratik sonuç doğurabiliyor.
– Taşınmazlarda uzun süreli zilyetlik — özellikle tapusuz taşınmazlarda — mülkiyet kazanımı doğurabilir mi? Bu konuda farklı mahkeme kararları ve akademik görüşler var.
– Zilyetliğin devri (örneğin kira, rehin, kullanım devri) sürecinde malik olarak aslî zilyetin mülkiyet haklarını ne ölçüde korumalıdır? Kiracı ya da rehin alan kişinin haklarının korunmasıyla malik‑aslî zilyetin hakları arasında denge nasıl kurulmalıdır?
Bu sorular, hukuk teorisi ile pratik uygulamayı birleştiren tartışmalar olarak önem taşıyor. Her ne kadar kanun maddeleri (örneğin Türk Medeni Kanunu – TMK) zilyetliği düzenlemiş olsa da, yorum ve uygulama farkları taraflar arasında uyuşmazlıklara yol açabiliyor. ([E-Uyar][7])
Sonuç: Aslî Zilyetliğin Önemi ve Hak Temelli Yaklaşım
Aslî zilyet, bir eşya üzerindeki en güçlü fiilî hâkimiyet türünü ifade eder. Bu kavram, hukuk sistemlerinde mülkiyetten bağımsız olarak “fiilî kontrol ve kullanım hakkı”nın tanınması için kritik bir araçtır. Aslî zilyetliği anlamak, günlük hayatta kiralamadan kullanım devrine, taşınır‑taşınmaz işlemlerinden rehine kadar birçok alanda hukuki öngörü sağlayabilir.
Günümüzde zilyetlik — özellikle taşınmazlarda — mülkiyet ve tapu kayıtlarının ötesinde, fiilî hâkimiyeti esas alan hak temelli yaklaşımları gündeme getiriyor. Bu da hukukçular, mahkemeler ve vatandaşlar açısından, zilyetlik ile mülkiyet arasındaki sınırları ve bu sınırların pratik yansımalarını yeniden düşünmeyi gerektiriyor.
Sonuç olarak, aslî zilyetlik kavramı, silik ya da ikinci planda bir hukukî terim değil; eşya hâkimiyeti, kullanım hakkı ve toplumsal düzen açısından hayati bir kavramdır. İnsanlar eşyayla olan ilişkilerini düzenlerken, zilyetlik ve onun alt türlerini bilmek hem haklarını korumak hem de hukuki belirsizlikleri azaltmak açısından önem taşır.
[1]: “Zilyetlik – Vikipedi”
[2]: “156:Asli-Fer’i Zilyetlik Nedir? (TMK 974) / Değer Hukuk Bürosu …”
[3]: “Zilyetliğin Çeşitleri – Hukuklu”
[4]: “zilyetlik – Ankara Üniversitesi”
[5]: “Zilyetlik Ne Demek? Türleri Nelerdir? – Av. Ahmet Ekin”
[6]: “Madde 974 – Prof. Dr. İlhan Helvacı Dersleri”
[7]: “TÜRK MEDENİ KANUNU > – Eşya Hukuku > – ZİLYETLİK VE TAPU SİCİLİ …”